Kai Jerzö – Ideas, Advice, Creation –
The story of FC Winterthur 1896.
Hieronder vindt u het volledige derde hoofdstuk uit het clubboek
‘FC Winterthur 1896–2021 – 125 jaar Schützenwiese’,
vertaald naar het Nederlands.
De gedrukte editie van het clubboek is sinds 2021 uitverkocht.
Zowel de gedrukte als de elektronische editie zijn kosteloos beschikbaar voor uitlening en inzage in de Zwitserse Nationale Bibliotheek in Bern (Zwitserland) en in de Duitse Nationale Bibliotheek in Leipzig (Duitsland). In de Stadtbibliothek Winterthur (Zwitserland) zijn drie exemplaren beschikbaar om te lenen.
Jerzö, Kai (Auteur):
De oprichting van F.C. ‹Excelsior› Winterthur
De oprichtingsvergadering op 18/4/1896 in de ‹Bavaria›
In de herfst van 1895 plannen jongeren tijdens het voetbalspel op de Schützenwiese in Winterthur (Zwitserland) de oprichting van een club. Ze kopen een notitieboekje en trommelen geïnteresseerden op. Op 18 april 1896 vindt de oprichtingsvergadering plaats in de Bierkeller Bavaria. In mei 1896 melden ze FC Winterthur aan als vereniging bij de politie en als studentenvereniging bij de directie van het Technikum.
Industrialisatie van de stad Winterthur
In de laatste decennia van de 19e eeuw schommelt de stad Winterthur met de omliggende dorpen Töss, Wülflingen, Seen, Oberwinterthur en Veltheim tussen economische depressie en industriële opkomst. Tussen 1880 en 1910 ontwikkelt het zich van een geïndustrialiseerde ambachtsstad tot een welvarende industriestad. De productie van goederen door kleine ambachtsbedrijven en thuisarbeid wordt snel vervangen door massaproductie in grote fabrieken. Veel voormalige boeren en thuiswerkers werken nu als dagloners aan de lopende band en in fabrieken. Alleen bij de machinefabriek Sulzer werken rond 1870 ongeveer 1200 mensen.
Stedelijke ontwikkeling rond de eeuwwisseling
Tussen 1870 en 1910 stijgt de bevolking binnen de oude stad van 5500 naar 7000 mensen en buiten het stadscentrum van 3900 naar 18.200. De textiel- en machine-industrie ontwikkelen zich stormachtig. De fabrieken van de Giesserei en Maschinenfabrik Sulzer (opgericht in 1834), gelegen aan de Zürcherstrasse richting Töss, naast de Machine- en Lokomotieffabriek (‹Loki›, opgericht in 1871) met rijtjeshuizen voor arbeidersfamilies in Töss, en de Rieter textielmachinefabriek (gebouwd rond 1833) met haar arbeiderswoningen in Töss vormen het grootste aaneengesloten industriële gebied in Zwitserland. Ook het dorp Veltheim smelt steeds meer samen met Winterthur. Ten noorden van de stad ontstaan nieuwe villa-wijken voor de bedrijfsleiders en afdelingshoofden van de fabrieken, evenals een ensemble van openbare prachtgebouwen, waaronder het schoolgebouw van de oude stad met de naam St.Georgen (gebouwd in 1864) en het stadhuis (het huis van de gemeenteraad) van Semper (1869).
Het Technikum Winterthur
In 1874 wordt het Zwitserse Technikum opgericht met de vijf afdelingen ‹School voor Bouwtechnici›, ‹School voor Werktuigbouwkundigen›, ‹Handelsafdeling›, ‹School voor Kunstnijverheid› en ‹School voor Landmeters›. Het moet ingenieurs, technici, leiders, handels- en marketingmensen opleiden die dringend nodig zijn in de fabrieken. Het Technikum krijgt al snel een uitstekende reputatie: studenten uit heel Zwitserland en uit binnen- en buitenland bezoeken de beroepsschool.
De eerste Olympische Spelen van de moderne tijd
Van 6 tot 15 april 1896 vinden in Athene de eerste Olympische Spelen van de moderne tijd plaats. Bij de wedstrijden in de sporten worstelen, gewichtheffen en boksen (zware atletiek), hardlopen, springen en werpen (atletiek), schieten, zwemmen, schermen, turnen, fietsen en tennis staat het aristocratische ideaal van de amateur-sport centraal. Veel deelnemers komen uit de welgestelde bovenklasse en kunnen zich de reis naar Athene financieel veroorloven. Sportief gezien zijn de Spelen niet bijzonder opmerkelijk, maar ze krijgen wereldwijde bekendheid door de begeleidende persberichtgeving.
Turnen en sport op scholen en in verenigingen
In Zwitserland boeien voornamelijk atletiek en wielrennen tot dan toe de massa’s. Sportlessen op scholen en in turnverenigingen worden beschouwd als fysieke training met als voornaamste doel jonge mannen geschikt te maken voor militaire dienst. Op het lesrooster van het Gymnasium Winterthur, dat alleen wordt bezocht door zonen van welgestelde huishoudens, staan sporten zoals worstelen, schermen en militaire sport. Tegelijkertijd worden mannelijke jongeren aangemoedigd om zich te meten in sportieve competities, in plaats van op straat te vechten of hun geld in de kroeg te verspillen. Sport voor vrouwen wordt ondertussen als ongepast en onvrouwelijk beschouwd, met uitzondering van dans en gymnastiek.
Adolf Hürlimann brengt in 1887 voetbal naar de Schützi
De balspelen “Association Football” (voetbal), “Union Football” (rugby), “Lawn-Tennis” en cricket zijn minder militair van aard dan de bekende sporten en verspreiden zich via Britse studenten en zeelieden over de hele wereld. Met name voetbal wint snel veel aanhangers in Europa. Op de elite-internaten in Engeland aan het Meer van Genève (Lancy, Lausanne, Genève, Rolle), aan het Bodenmeer (Rorschach), aan het Meer van Neuchâtel (Neuchâtel) en aan het Meer van Zürich (Stäfa) wordt voetbal, tennis en cricket gespeeld, geroeid en gezeild. Veel leraren die alternatieven zoeken voor ruige militaire sporten, geven de voorkeur aan de Britse sporten, die dichter bij het spel staan dan bij de strijd.
In 1887 brengt de middelbare schoolleraar Adolf Hürlimann het voetbalspel naar de jongensafdeling van de school St. Georgen. In 1951 rapporteert een Winterthurse krant over de reünie van een voormalige klas van de leraar die in 1913 overleed. De 77- en 78-jarigen vertellen in het krantenverslag dat het hun leraar was geweest “die in 1887 uit Engeland kwam en het voetbalspel naar Winterthur bracht. We konden elke woensdagmiddag blij zijn dat we met hem op de Schützenwiese achter de bal konden rennen en ons konden vermaken met zijn wapperende jaspanden.” Ook de voetbalpionier Henry Müller noemt in zijn anekdotes in het FCW-cluborgaan de naam van Hürlimann.
Ontmoetingsplaats voor burger- en arbeidersklasse
Voetbalclubs overstijgen al snel de sterk hiërarchisch georganiseerde en militair getinte turnverenigingen en nemen tegelijkertijd hun burgerlijke idealen van amateurisme over: het is taboe om betaald te worden voor sportbeoefening en overdreven te trainen; net zo belangrijk als de fysieke aspecten van sport is het sociale aspect ervan. Dit morele aspect is – in retrospect – ook een tactiek om het de arme arbeiders- en boerenklasse moeilijker te maken toegang te krijgen tot de sportverenigingen.
Net als de vaak door leraren opgerichte turn- en zangverenigingen beschouwen de door studenten opgerichte voetbalclubs zichzelf als mannenbroederschappen met een maatschappelijke en politieke dimensie: in de bierfamilie wordt gezongen, gedronken en gediscussieerd, er worden toespraken gehouden en teksten voorgedragen. Alleen met schermen, paardrijden en schieten wil men niets te maken hebben. En ook “een vlag past niet bij een voetbalclub”, zoals in de vroege FCW-notulen staat. Na verloop van tijd schaffen ze in de biercommentaar zelfs het bier af op de avond voor de wedstrijd, omdat ze als ware sportmensen willen schitteren op het veld door goed samenspel en conditie.
Stichtingsfeesten en kampioenspetten
Voor de financiering van de vereniging, het versterken van de kameraadschap en om de vrouwelijke bewonderaars te plezieren, worden jaarlijks stichtingsfeesten georganiseerd. Deze feesten omvatten producties zoals sketches, theater, koorzang, een tombola, concert en dans. Er worden uitstapjes georganiseerd naar het Tösstal en de bergen, of er zijn ‘kränzchen met dames’. Tijdens deze evenementen dragen de leden een kostuum of de clubkleuren en clubmutsen als uniform om hun lidmaatschap van de club te tonen. Er wordt verslag gedaan van de reguliere bijeenkomsten, er worden algemene vergaderingen gehouden, een bestuur wordt gekozen en er wordt een kas beheerd. Punctualiteit wordt verwacht bij vergaderingen, afmelding is vereist bij afwezigheid; regelmatige aanwezigheid aan de stamtafel wordt op prijs gesteld, buitensporig drinken, onverstandig omgaan met geld of het niet verschijnen bij trainingen en het gebruik van onbeleefde beledigende taal worden afgekeurd.
‘Verdienstelijke clubleden’ worden beloond met een kampioenspet, een medaille of een erelidmaatschap.
Alleen jongeren uit financieel veilige burgerlijke gezinnen zijn in staat om zich zonder zorgen toe te wijden aan sport, tegelijkertijd een beroep te leren en de contributies en reizen te betalen. Arbeiders- en boerenzonen die werken in fabrieken zoals Sulzer, Rieter, Loki, de brouwerij Haldengut (opgericht in 1843), de zijdefabriek (‘Sidi’, 1872) of de Maggi-voedselfabriek in Kemptthal (1872), moeten aanzienlijk meer moeite doen om in hun vrije tijd sport te beoefenen en deel te nemen aan het sociale leven.
De oprichting van FC ‘Excelsior’ Winterthur
Drie dagen na het einde van de eerste Olympische Spelen van de Moderne Tijd wordt op 18/4/1896 in de bierkelder Bavaria aan de Wartstraat 32 FC Winterthur opgericht onder de naam ‘Football-Club ‘Excelsior’ Winterthur’. Bij aanvang van de vergadering zijn 13 jonge mannen aanwezig: Albert Jucker, Albert Striebel en Emil Studer uit Winterthur, Emil Bindschedler uit Ebnat, Louis Hamburger uit St.Gallen, Paul Heubi uit Lausanne, Ernst Keller uit St.Fiden, Boris Livschütz en Lazar Tir uit Minsk, Louis Rossi uit St.Gallen, Karl Weidmann uit Zürich, Arthur Fink uit New York en E. Köpplin. Later voegen zich nog drie leden toe: Gottlieb Rhyner uit Frutigen, Georg Meyer uit Schaffhausen en Jakob Saluz uit Lavin.
13 van de oprichtingsleden staan op het punt om naar het Technikum te gaan of zijn al leerlingen van de eerste of tweede klas van de technische school: vijf bezoeken de school voor chemici, vier de school voor bouwtechnici, twee de school voor geodeten, en elk een bezoekt de school voor werktuigbouwkundigen en de handelsafdeling. Een lid is handelsleerling bij het bedrijf Achtnich & Cie.
Van de 74 actieve leden van het eerste seizoen 1896/97, dat loopt van de start van de school in oktober tot het volgende voorjaar, zijn twee derde studenten aan het Technikum: 17 volgen de opleiding voor werktuigbouwkundigen, elf voor bouwtechnici, negen voor chemici, zes voor handel en drie voor de geodetenafdeling.
Elf van de buitenlandse leden, waarvan het land van herkomst bekend is, komen uit Italië, drie uit Engeland, twee uit Roemenië, twee uit Rusland en elk een uit België, Bohemen, Duitsland, Frankrijk, Griekenland, Jamaica en de VS.
‘Het aanschaffen van een uniform wordt besloten, bestaande uit een zwart wollen tricot met een witte streep over de borst en een witte en zwarte muts.’
– Uit het FCW-notulenboek
Bij het kiezen van de naam diende de in 1893 in Zürich opgerichte FC Excelsior Zürich als inspiratie, waar op dat moment de uit Winterthur afkomstige Hans Gamper 1e aanvoerder was. Gamper, die in Zürich woonde, werd kort na de oprichting een van de vele ‘buitenlandse’ leden van FC Excelsior Winterthur. Buitenlandse leden wonen in een andere stad en zijn vaak lid van twee of meer clubs. Hiermee doen ze ervaring op, leggen ze sociale en zakelijke contacten.
Wie voldoende vrije tijd heeft en zich reizen per trein en clubcontributies kan veroorloven, is als goede speler overal welkom. Zo spelen de buitenlandse FCW-leden Joe Devick en Hans Weber ook bij Old Boys Basel; Bois, Demiéville, Rudolf Heinrichs, Vittorio Orsenigo, Giuseppe Rossi, Louis Rossi, Arthur M. Ryley, Alfred Spinzio en Sadi Tack spelen ook bij Cercle Romand, de tweede spelersvereniging aan het Technikum Winterthur, die na korte tijd fuseert met FCW. Konyevits speelt ook bij FC ‘Victor’ St.Gallen; Hans Gamper, Hans Mädler, Henry Escher en Willy Imhoof spelen zowel bij FC Winterthur als bij FC Excelsior Zürich en later bij FC Zürich. Paul Heubi en Arthur M. Ryley van FCW spelen op 29/11/1896 voor FC Zürich tegen FC Basel. Karl Köpplin, die mogelijk verwant is aan de eerste voorzitter van FCW, E. Köpplin, wordt vanaf 1898 een buitengewoon lid uit Basel. Paul Ilg daarentegen roemt in zijn memoires zijn tijd bij FC St.Gallen, verschijnt dan in mei 1897 op de ledenlijsten van FCW en is van oktober 1897 enkele maanden lang voorzitter van FCW, voordat hij van mei tot juni 1898 gedurende twee maanden ook voorzitter is van FC Zürich.
In de beginjaren spelen de clubs op uitnodiging tegen elkaar, meestal met heen- en terugwedstrijden. Pas met de introductie van de Zwitserse kampioenschappen begint men met het opstellen van reglementen waarin ook het clublidmaatschap van de spelers wordt geregeld.
FC Winterthur 1896–1897
Voorzitter
04.1896–08.1896 E. Köpplin
08.1896–05.1897 Emil Bindschedler
05.1897–08.1897 Arthur M. Ryley
Vicevoorzitter
04.1896–08.1896 Louis Hamburger
08.1896 Arthur Fink
05.1897 Paul Heubi
1e Kapitein (Eerste Captain)
04.1896–10.1897 Paul Heubi
2e Kapitein (Tweede Captain)
08.1896–12.1896 Arthur Fink
01.1897–05.1897 Louis Hamburger
05.1897 Giuseppe Rossi
Materiaalbeheerder
04.1896–08.1896 Lazar Tir
08.1896 Louis Hamburger
07.1897 Bernardo Nodari
Penningmeester
04.1896–08.1896 Louis Hamburger
08.1896–12.1896 Arthur Fink
01.1897 Albert Schadegg
Citatie:
Jerzö Kai: “De oprichting van FC ‘Excelsior’ Winterthur: De oprichtingsvergadering op 18/4/1896 in de ‘Bavaria’.” in: FC WINTERTHUR 1896–2021 – 125 Jahre Schützenwiese; 2021, Zürich; URL: https://illustration.world/de-oprichting-van-fc-winterthur-in-1896/ .
DIN 1505-2, ISO 690 Citatie
Jerzö, Kai: “De oprichting van FC ‘Excelsior’ Winterthur: De oprichtingsvergadering op 18/4/1896 in de ‘Bavaria’.” In FC WINTERTHUR 1896–2021 – 125 Jahre Schützenwiese. S. 14-16, 2021, Zürich: Herzglut Uitgeverij. URL: https://illustration.world/de-oprichting-van-fc-winterthur-in-1896/
APA Citatie
Jerzö, K. (2021). De oprichting van FC ‘Excelsior’ Winterthur: De oprichtingsvergadering op 18/4/1896 in de ‘Bavaria’. In FC WINTERTHUR 1896–2021 – 125 Jahre Schützenwiese (S. 14-16). Herzglut Uitgeverij. URL: https://illustration.world/de-oprichting-van-fc-winterthur-in-1896/
MLA Citatie
Jerzö, Kai. “De oprichting van FC ‘Excelsior’ Winterthur: De oprichtingsvergadering op 18/4/1896 in de ‘Bavaria’.” FC WINTERTHUR 1896–2021, S. 14-16, Herzglut Uitgeverij, 2021. URL: https://illustration.world/herzglut/fcwinterthur/fcw_1896/
Chicago Manual of Style Citatie
Jerzö, Kai. “De oprichting van FC ‘Excelsior’ Winterthur: De oprichtingsvergadering op 18/4/1896 in de ‘Bavaria’.” In FC WINTERTHUR 1896–2021 – 125 Jahre Schützenwiese, S. 14-16, Herzglut Uitgeverij, 2021. https://illustration.world/herzglut/fcwinterthur/fcw_1896/
IEEE Citatie
K. Jerzö, “De oprichting van FC ‘Excelsior’ Winterthur: De oprichtingsvergadering op 18/4/1896 in de ‘Bavaria’.” FC WINTERTHUR 1896–2021 – 125 Jahre Schützenwiese, S. 14-16, Herzglut Uitgeverij, 2021. [Online]. Beschikbaar: https://illustration.world/herzglut/fcwinterthur/fcw_1896/
Harvard Citatie
Jerzö, K. (2021). De oprichting van FC ‘Excelsior’ Winterthur: De oprichtingsvergadering op 18/4/1896 in de ‘Bavaria’. In FC WINTERTHUR 1896–2021 – 125 Jahre Schützenwiese (S. 14-16). Zürich: Herzglut Uitgeverij. Beschikbaar op: https://illustration.world/herzglut/fcwinterthur/fcw_1896/
MLA 8 Citatie
Jerzö, Kai. “De oprichting van FC ‘Excelsior’ Winterthur: De oprichtingsvergadering op 18/4/1896 in de ‘Bavaria’.” FC WINTERTHUR 1896–2021, S. 14-16, Herzglut Uitgeverij, 2021. https://illustration.world/herzglut/fcwinterthur/fcw_1896/.
Bibliografie:
Bächinger Heinz, Widmer Urs: “Rieter.”, Winterthur; URL: https://www.winterthur-glossar.ch/app/default/pub/fw.action/wine.article?ce_id=36&ce_name=Enterprise (abgerufen 1/11/2020).
Blättler Eduard (1999): “Von der Lehranstalt zur Fachhochschule: 125 Jahre Technikum Winterthur 1874-1999.”.
Enderli Jean: “Fussball.” in: Beilage zum Schweizer Sportblatt, Zürich, Nr. 19 vom 14/6/1899; URL: https://www.e-periodica.ch/digbib/view?pid=spo-001%3A1898%3A1%3A%3A46#94 (abgerufen 3/11/2020).
FC Winterthur: “Protokollbuch 1896–1897.”; Archiv FC Winterthur.
Isler Ferdinand: “Feuilleton: Das Associations-Fussballspiel.” in: Schweizer Sportblatt – Organ zur Pflege schweizerischen Sportlebens, Zürich, Nr. 11 vom 14/3/1899; URL: https://www.e-periodica.ch/digbib/view?pid=spo-001:1899:2#44 .
Stadt Winterthur: “Adressbuch der Stadt Winterthur mit Töss und Veltheim 1897.”, B3m, Winterthur; Stadtarchiv.
Stadt Winterthur: “Geburten B, Band 1, 1876–1902.”, B3m, Winterthur; Stadtarchiv.
Stadt Winterthur: “Geburtsregister 1876–1878.”, Winterthur; Stadtarchiv.
Stadt Winterthur: “Generalregister der Niedergelassenen A-L: 1897–1902. Einwohnerkontrolle, Register zu JBf.”, JBf 57; Winterthur, Stadtarchiv.
Stadt Winterthur: “Generalregister der Niedergelassenen M-Z: 1897–1902. Einwohnerkontrolle, Register zu JBf.”, JBf 58; Winterthur, Stadtarchiv.
Stadt Winterthur: “Register Aufenthalter, Ausländer: Angefangen 1. Decbr. 1893. Beendigt 15. Mai 1896.”, JBf 89; Winterthur, Stadtarchiv.
Stadt Winterthur: “Register über Aufenthalter: Vom 1. Juli 1893 bis 31. Decbr. 1896.”, JBf 92; Winterthur, Stadtarchiv.
Stadt Winterthur: “Register über Niedergelassene Schweizer und Ausländer: 1887-1896.”, JBf 56; Stadtarchiv, Winterthur.
Stadt Winterthur: “Verzeichnis der Bürgerschaft der Stadt Winterthur 1900.”, 1901; Winterthur, Stadtarchiv.
Stadt Winterthur: “Verzeichnis der Wirtshäuser in Winterthur.”; Winterthur, Stadtarchiv. Technikum Winterthur: “Lehrer- & Schülerverzeichnis 1875–1938.”; Winterthur, Stadtarchiv.
Straumann Tobias (6/6/2018): “Wie die Schweiz dank tiefer Löhne reich wurde.” in: Never mind the markets (Blog); Finanz und Wirtschaft, Zürich; URL: https://www.fuw.ch/article/nmtm-die-schweiz-wurde-mit-tiefen-loehnen-reich/ (abgerufen 1/11/2020).
Suter Meinrad: “Winterthur.” in: Historisches Lexikon der Schweiz (HLS), Version vom 28/8/2015; URL: https://hls-dhs-dss.ch/de/articles/000157/2015-08-28/ (abgerufen 2/11/2020).
Verein Industrie- und Bahnkultur Winterthur (inbahn): “Industrie-Veloweg.”, Winterthur; URL: https://industriekultur-Winterthur.ch/site/stationen/ (abgerufen 1/11/2020).
Lijst van afbeeldingen
Afbeelding 1: ‘Het Technikum Winterthur op een ansichtkaart rond 1900’
Bron: Bildarchiv ETH Zürich, Photoglob.
Afbeelding 2: ‘De titelpagina uit het eerste notulenboek van FC Winterthur.’
Bron: Fotografie door Kai Jerzö. Beschikbaar op: https://illustration.world/wp-content/uploads/fcwinterthur_1896_protokollbuch_inhalt_web.jpg
Afbeelding 3: ‘De eerste tenue van FC Winterthur 1896’
Bron: Tekening door Kai Jerzö (alias Jerzovskaja, alias KAI). Beschikbaar op: https://illustration.world/wp-content/uploads/fcwinterthur_1896_kit_KAI_illustration-world_web.png
Afbeelding 4: ‘De omslag van het eerste notulenboek van FC Winterthur’
Bron: Fotografie door Kai Jerzö. Beschikbaar op: https://illustration.world/wp-content/uploads/fcwinterthur_1896_protokollbuch_cover_web.png
Afbeelding 5: ‘Het jaren later met potlood gewijzigde oprichtingsdatum’
Bron: Fotografie door Kai Jerzö. Beschikbaar op: https://illustration.world/wp-content/uploads/fcwinterthur_1896_gruendung_1_web.jpg
Afbeelding 6: ‘Alternatief FC Winterthur-logo, getekend door Kai Jerzö (Jerzovskaja)’
Bron: Tekening door Kai Jerzö. Verfügbar unter: https://illustration.world/wp-content/uploads/fcwinterthur_1896_gruendung_1_web.jpg
